I. HỢP ÂM 7

Qua bài 1, các bạn đã biết cách ghi hợp âm tự nhiên (hợp âm trưởng và thứ) cho một bài hát. Ngoài các hợp âm tự nhiên, các bạn còn có thể sử dụng thêm hợp âm 7 để thêm màu sắc hòa âm.

1. Hợp âm 7 là hợp âm 4 nốt, được thành lập như sau:

Chồng lên hợp âm (cả trưởng và thứ) thêm một quảng 3 thứ tính từ nốt quảng 5 của hợp âm (hoặc quảng 7 thứ tính từ nốt gốc hợp âm). Nếu là hợp âm trưởng thì tên gọi của hợp âm sẽ là: hợp âm trưởng 7, và nếu là hợp âm thứ thì tên gọi là hợp âm thứ 7.

Đừng lầm lẫn hợp âm trưởng 7 – thí dụ, C7 với hợp âm 7 trưởng – Cmaj7. Hợp âm trưởng 7 là hợp âm trưởng có thêm nốt quảng 7 thứ tính từ nốt gốc hợp âm trưởng. còn hợp âm 7 trưởng (cũng là hợp âm có 4 nốt) có thêm nốt quảng 7 trưởng tính từ nốt gốc hợp âm.

2. Theo luật hòa âm ở phần giải kết mà ta đã biết, trước khi trở về hợp âm chủ – kết hoàn toàn hoặc kết không hoàn toàn, tuyến hợp âm sẽ tiến hành đến hợp âm bậc 5.

Để tạo hiệu quả “réo gọi” hợp âm chủ hơn, hợp âm bậc 5 này được nhận thêm một nốt để trở thành hợp âm 7. 4 nốt trong hợp âm 7 này sẽ chuyển về 3 nốt trong hợp âm chủ theo bậc 1/2 cung hoặc 1 cung lên xuống. Nốt gốc của hợp âm bậc 5 có thể không chuyển và trở thành nốt quảng 5 trong hợp âm chủ hoặc có thể nhảy theo quảng 5 xuống hoặc quảng 4 lên để về nốt chủ âm trong hợp âm chủ.

II. CẤU TRÚC CỦA PHẦN HÒA ÂM CHO CA KHÚC

Phần hòa âm cho ca khúc thông thường có cấu trúc như sau:

Khúc dạo đầu (Introduction, gọi tắt là Intro) => dừng nghỉ 1 => Đệm cho phiên khúc 1 => dừng nghỉ 2 => Đệm cho phiên khúc 2 => dừng nghỉ 3 => Đệm cho điệp khúc => dừng nghỉ 4 => Đệm cho phiên khúc 1 lặp lại => dừng nghỉ 5 => Đệm cho phiên khúc 2 lặp lại => dừng nghỉ 6 (để kết hoặc để lặp lại ca khúc từ đầu hoặc lặp lại từ điệp khúc trở đi).

A. Soạn tiết điệu đệm:

1. Đối với ca khúc được hòa âm theo phong cách nhạc nhẹ pop hoặc rock, việc phải làm trước tiên là xác định tiết điệu trống đệm (rhythm) cho khúc dạo đầu, phiên khúc, điệp khúc và kết bài.

2. Nếu là ca khúc được hòa âm cho khiêu vũ thì quá dễ, chỉ cần xác định nhịp điệu khiêu vũ cho ca khúc là xong như rhumba, tango, pasodoble, swing, slow, chachacha, valse, boston…

Việc chọn tiết điệu trống đệm cho ca khúc tùy thuộc vào quan điểm của người soạn hòa âm và… cũng có thể tùy theo yêu cầu của tác giả ca khúc hoặc của người sử dụng ca khúc. Tiết tấu trống phải được soạn cho phù hợp với tiết tấu của giai điệu và phù hợp với trạng thái tình cảm theo nội dung ca từ và giai điệu. Chẳng hạn như giai điệu đang du dương, chảy nhẹ nhàng thì không thể nào được đệm bằng tiết tấu sôi nổi hoặc đảo phách. Những tiết tấu nghịch phách, nhấn nhá phù hợp cho các đoạn có kịch tính, tương phản.

3. Để cho ca khúc thêm màu sắc, không nên sử dụng 1 tiết điệu trống cho cả bài mà nên có ít nhất 2: 1 tiết điệu cho phiên khúc và 1 tiết điệu cho điệp khúc. Tiết điệu trống cho điệp khúc có thể là 1 tiết điệu trống hoàn toàn khác với tiết điệu trống của phiên khúc ¬- gọi thông dụng là đổi điệu, hoặc có thể là biến tấu của tiết điệu phiên khúc (variation).

B. NGUYÊN TẮC VỀ ĐỐI ÂM

ĐỐI ÂM

Đối âm là soạn ca khúc để đệm cho ca khúc. J.S.Bach là cây đại thụ trong nhạc cổ điển và ông là người viết đối âm cực kỳ hay. Viết đối âm không khó nhưng muốn viết đối âm để nghe thuận tai đòi hỏi 3 điều:

1. Biết viết giai điệu,

2. Biết lập tiết tấu và tiết điệu,

3. Thuộc lòng các nốt trong các hợp âm.

Bạn hãy quên đi những “điều luật” trong hòa âm cổ điển như: cấm quảng 5 và quảng 8 song song; cấm viết chéo bè, v.v… để thả hồn cho thoải mái bay theo cảm xúc của mình đối với ca khúc. Khi soạn hòa âm cho ca khúc, tôi xin các bạn lưu ý như sau:

+ Không nên nói khi đang có người nói. Khi người ta đang hát thì không nên soạn cho nhạc cụ độc tấu. Nếu làm như vậy thì cái gì là chánh? Ca khúc hay là nhạc đệm?

Như vậy khi giọng hát đang thể hiện, ta nên đệm hoặc rải hợp âm theo tiết điệu.

+ Nếu muốn nói khi người ta đang nói thì chỉ nói ít và nói khẻ hoặc vâng dạ, ầm ừ cho người nói biết là ta đang lắng nghe.

Điều này có nghĩa là: khi giai điệu hát nhiều nốt ngắn (nốt mốc đơn và nốt mốc đôi) thì giòng nhạc đệm chỉ hát các nốt kéo dài (nốt đen, nốt trắng, nốt tròn). Và khi giai điệu hát nhiều nốt kéo dài thì giòng nhạc đệm có thể hát nhiều nốt ngắn.

+ Khi giai điệu hát theo chiều đi lên, thì giòng nhạc đệm nên theo chiều đi xuống (nhất là giòng bass) và ngược lại.

+ Các câu nhạc hòa âm nên tuân thủ theo hợp âm. Thí dụ: với tuyến hợp âm cho ca khúc như sau:

Em | D | Am | C | G | B7 | Em

thì các nốt trong giòng nhạc đệm phải được tiến hành di chuyển từ các nốt trong hợp âm Em để đến D, rồi đến Am, rồi đến C…

Và nên đặt nốt ở giai điệu hòa âm khác với nốt của ca khúc ở các đoạn dừng nghỉ (nhưng nốt này phải là nốt trong hợp âm) để tạo ra bè với giai điệu ca khúc.

Hòa âm, nếu không có giai điệu chánh, sẽ không có nghĩa và không diễn tả được điều gì cả. Một giai điệu không đẹp, dù người soạn hòa âm có cố công tôn tạo bằng thủ pháp hòa âm cũng vẫn là một giai điệu không đẹp. Nhưng một giai điệu đẹp, dù chỉ với hòa âm đơn giản (đệm bằng một guitar) hoặc không có hòa âm (hát “khô”) thì cũng đủ làm mê mẫn người.

HÒA ÂM 4 BÈ

Hòa âm 4 bè được soạn cho 4 giọng hát:

+ Bè 1: soprano (giọng nữ cao)/tenor (giọng nam cao)
+ Bè 2: alto (giọng nữ thấp)
+ Bè 3: baritone (giọng nam trung)
+ Bè 4: bass (giọng nam thấp/trầm)

Tuy nhiên, các bạn đừng bị bó buộc là phải tìm đúng chất giọng cho từng bè như “lý thuyết” nêu trên. Chủ yếu là các bạn tìm được giọng hát phù hợp với âm vực của từng bè – nam hay nữ cũng được.

Ngôn ngữ Việt Nam có dấu và đó là khó khăn trong việc soạn tốt bè đối âm, vì để có đối âm tốt thì bè thấp thường được tiến hành ngược chiều với bè cao và nếu, thí dụ – bè cao hát chữ CÓ lúc đi lên thì bè thấp khi tiến hành ngược chiều – đi xuống sẽ hát chữ CÓ thành CÒ!

Tôi sử dụng lại phần 1 của bài “Bay Đi Cánh Chim Biển” để soạn hòa âm 4 bè cho các bạn tham khảo có đính kèm bài nhạc mp3 minh họa bằng 4 nhạc cụ để các bạn nghe (đúng ra phải là giọng người hát mới “phê”).

1. Nguyên Tắc 1: 4 bè phải bám theo hợp âm đã ghi cho từng ô nhịp, nhất là phải về đúng nốt trong hợp âm ở ngay phách 1 của ô nhịp.

2. Nguyên Tắc 2: nên soạn bè trầm ngược chiều với giai điệu, hoặc có tiết tấu khác chen lót cho 3 bè trên.

3. Nguyên Tắc 3: đầu tiên là soạn bè trầm trước đi chung với giai điệu. 2 bè còn lại được soạn lót sau cho đầy hợp âm.

4. Nguyên Tắc 4: thông thường giọng bè cao nhất sẽ đảm nhiệm phần giai điệu của ca khúc, nhưng nếu bè này hát phần bè cao nghe đẹp, tại sao không đảo lại cho giọng bè 1 này hát bè và giọng bè 2 hát giai điệu?

Theo tôi, soạn 4 bè chỉ có 4 nguyên tắc trên. Việc quan trọng nhất là soạn hợp âm cho hay, còn lại là sự tưởng tượng, thêu dệt tiết điệu/tiết tấu cho 3 bè (trừ bè giai điệu chánh) của người soạn hòa âm.

 

TÓM TẮT

 

Muốn soạn được hòa âm, điều tối cần thiết là các bạn:

1. Phải thuộc lòng các nốt của tất cả các hợp âm trưởng, thứ, 7, dim, dim7, aug, sus2, sus4 và biết cách suy ra nốt của những hợp âm nghịch khác.

2. Phải thuộc lòng vòng quảng 5.

3. Phải tính được các hợp âm thay thế nhau, nghĩa là: một hợp âm thuận đệm được cho 3 nốt và một nốt có thể được đệm bằng 3 hợp âm thuận.

B. Trước khi soạn hòa âm cho một ca khúc, các bạn hãy hát cho đến thuộc lòng ca khúc này để có được cảm xúc đối với ca khúc, từ đó các bạn mới sáng tác ra được giai điệu và tiết điệu hòa âm.

CÁCH HÒA ÂM MỘT CA KHÚC

 

I. CÁCH VIẾT KHÚC DẠO ĐẦU

Khúc dạo đầu (Intro), ngoài nhiệm vụ xác định âm giai để cho người hát bắt đúng giọng, còn phải là đoạn tạo ấn tượng cho người nghe về ca khúc sắp được người hát thể hiện. Rất nhiều ca khúc có đoạn mở đầu quá ấn tượng đến nỗi tất cả các nhạc sĩ hòa âm lại những ca khúc này đều không thể thay đổi được vì không thể viết cách nào khác cho ấn tượng hơn nữa!

Không có gì bí mật hoặc “thiên phú” hoặc bí ẩn để viết đoạn dạo đầu ấn tượng vì nếu đoạn nhạc này là biến khúc của ca khúc thì khó mà tách bỏ để thay thế bằng một đoạn nhạc khác. Không có qui định về độ dài của đoạn mở đầu mà tùy cảm hứng của người phối nhạc. Tuy nhiên theo tâm lý bình thường của người nghe thì đoạn mở đầu nên có độ dài chẳn ô nhịp, chẳng hạn như 4, 6, 8, 10, 12 ô nhịp.

Có các cách viết đoạn dạo đầu như sau:

1. Dạo Đầu Bằng Một Hợp Âm:

Chỉ có một hợp âm vang lên và rồi người hát cất tiếng ngay vào ca khúc. Hợp âm này thường là hợp âm chủ hoặc hợp âm 7 ở bậc 5. Thí dụ như: hợp âm C hoặc hợp âm G7 đối với ca khúc ở cung C; hợp âm Am hoặc E7 đối với ca khúc ở cung Am.

Hợp âm này có thể là hợp âm khối (block chord), hợp âm rải (arpeggio).

Cách ứng dụng thông thường của cách dạo đầu này là: để tạo ấn tượng cho người nghe vì xem như ca khúc này không có đoạn nhạc dạo đầu, ngay sau hợp âm dạo đầu là các giọng bè hát ngay vào điệp khúc. Các bạn có biết bài “Thương Nhau Ngày Mưa” của Nguyễn Trung Cang? Đoạn dạo đầu tạo ấn tượng sẽ là: đánh một hợp âm để cho các ca sĩ bắt giọng rồi sau đó là 3 giọng bè sẽ hát hết đoạn điệp khúc: Như mưa ngày nào thấm ướt vai em…

Cách ứng dụng khác là rải hợp âm chủ để cho người hát sau đó bắt giọng để hát nhịp tự do kể lể, chậm rãi tự sự.

2. Lấy Điệp Khúc Làm Đoạn Dạo Đầu:

Nếu ca khúc có đoạn điệp khúc hay, có thể sử dụng toàn bộ đoạn điệp khúc này để làm đoạn dạo đầu hoặc chỉ lấy một đoạn hay nhất trong điệp khúc này để thực hiện tiến hành giai điệu liền cung bậc lên hoặc xuống dần đến hợp âm chủ hoặc hợp âm 7 ở bậc 5.

3. Sử Dụng Một Đoạn Hợp Âm Trong ca Khúc:

Có thể lấy cả đoạn hợp âm trong điệp khúc hoặc phiên khúc và soạn giai điệu dạo đầu mô phỏng điệp khúc hoặc phiên khúc hoặc là biến tấu của phiên khúc hoặc điệp khúc.

4. Sáng Tác Đoạn Dạo Đầu Riêng:

Chỉ có bậc cao thủ về hòa âm mới thực hiện được cách này vì đòi hỏi người soạn hòa âm phải cảm nhận ca khúc thật sâu sắc để có thể sáng tác đoạn dạo đầu mà không sử dụng một chút giai điệu nào trong ca khúc mà vẫn khiến người nghe cảm nhận được ngay cái hồn của ca khúc.

II. KHÚC THỨC HÒA ÂM

Trước khi bắt đầu làm hòa âm cho một bài hát, người soạn hòa âm phải “tính toán” trước các yếu tố sau:

1. Xác định đúng cung (giọng): bài sẽ được ai hát? Và âm vực của người hát này rộng bao nhiêu? Dù cho các bạn soạn hòa âm trên tổng phổ hoặc trên MIDI, đừng nghĩ đơn giản là “nếu sai giọng, thì các nhạc công có thể dịch giọng trực tiếp trên văn bản hoặc dùng kỹ thuật trong MIDI để dịch giọng một cách dễ dàng” vì mỗi cung có thể gợi một cách hòa âm riêng do bị ảnh hưởng âm vực của nhạc cụ diễn tấu nhất là nhạc cụ đảm nhận phần trầm và nhạc cụ đảm nhận phần cao nhất.

Điều trên rất đơn giản nhưng có thể tối nghĩa với các bạn. Đối với các bạn đánh đàn guitar thì sẽ hiểu điều này ngay: một bài hát được soạn hòa âm ở cung Am, Em, Dm, G hoặc D sẽ đánh guitar nghe “réo rắt” hơn vì có nhiều hợp âm dây buông.

2. Xác định các đoạn trong bài hát: phiên khúc, điệp khúc và phần kết (coda) để tính toán các tiết điệu. Một bài hát sẽ nghe hay thêm nếu đoạn điệp khúc được chuyển sang cách đệm với tiết điệu khác với đoạn phiên khúc.

Soạn chỉ một tiết điệu đệm cho bài hát sẽ không tạo màu sắc cho bài hát và có thể gây cảm nhận cho người nghe đây là một bài hát khiêu vũ.

Tôi phân chia ca khúc thành 4 thể loại:

- ca khúc để tiêu khiển (giải trí)
- ca khúc để khiêu vũ, để làm việc
- ca khúc để thưởng thức
- ca khúc để suy gẫm

Khi một bài hát trở thành nổi tiếng thì có thể được hòa âm thành đủ 4 thể loại trên.

3. Xác định lúc thể hiện đoạn gian tấu (khúc nhạc dạo giữa bài hát): khi dứt bài hát lần đầu? trước khi chuyển qua điệp khúc? hay hoàn toàn không có đoạn gian tấu?

Ngoài ra, các bạn có thể chuyển đoạn gian tấu sang một cung khác (ly điệu) để giúp tăng phần màu sắc âm thanh cho bài hát.

4. Xác định cách kết bài hát. Nếu bài hát có đoạn “để kết” (coda) thì các bạn nên tôn trọng vì đoạn này thường không thể tách rời ra khỏi bài hát được.

Có nhiều cách để kết bài hát và các bạn có thể pha trộn các cách này lại với nhau để kết thúc bài hát. Một vài cách thông dụng như sau:

- Hát lặp lại đoạn cuối ở 1/2 cung cao hơn.

- Hát lặp lại một lần câu cuối của bài hát và giảm tốc độ – rall.: rallentendo (chậm dần) hoặc rit.: ritardando (trì nhịp/ghìm tốc độ) ở những nốt cuối cùng để dứt.

- Hát lặp lại nhiều lần câu cuối của bài hát với âm lượng nhỏ dần (fade out).

- Hát lặp lại câu cuối ở bè quảng 3 (bè trên). Cách kết này tạo hiệu quả lơ lững, ray rứt, dấu hỏi.

- Hát dứt tức thì ở nốt cuối của bài hát cùng với nhạc đệm.

- Dùng một đoạn hay nhất trong bài hát để làm nhạc kết (không có giọng hát), v.v…

Bài hát được kết tùy theo cảm nhận của người soạn hòa âm đối với bài hát.

 

Sưu tầm